Wat merkt de Nederlandse natuur van de warmte en droogte?

Aanhoudend neerslagtekort

Ondanks de regen van de afgelopen dagen staat 2025 nog steeds in de 5% droogste jaren sinds het begin van de metingen. Het neerslagtekort is het verschil tussen de hoeveelheid regen die valt en de hoeveelheid water die verdampt. Het is vrij normaal dat er in de zomer een neerslagtekort ontstaat, maar het is uitzonderlijk dat dit tekort zo groot is als dit jaar. Op dit moment bedraagt het neerslagtekort 185 mm, terwijl de mediaan begin juli rond de 100 mm ligt. Hoewel het waarschijnlijk geen recordjaar wordt, is het wel duidelijk een van de droogste jaren.

Het tekort ontstaat niet alleen door te weinig regenval. Sterker nog: gemiddeld valt er in Nederland evenveel regen in de winter als in de zomer. Het verschil is dat bomen in de zomer veel water vasthouden en via evapotranspiratie ook veel water verdampen. Bovendien verdampt water sneller bij hogere temperaturen. Hierdoor krijgt de natuur sneller te maken met de gevolgen van droogte wanneer het warm is.

Actueel neerslagtekort. Bron: KNMI.nl

Eerste reactie van de natuur

Een van de eerste effecten van droogte is een daling van de grondwaterstand. Hierdoor komen rivieren en plassen droger te staan, wat de beschikbaarheid van water voor planten en dieren vermindert. Planten komen in een stresssituatie terecht en schakelen over op een overlevingsmodus. De groei stopt, ze nemen minder voedingsstoffen op, en processen zoals nectarproductie raken verstoord.

Effect op de bodem

Niet alleen planten en dieren hebben last van droogte, ook de bodem ondervindt schade. Bij aanhoudende droogte neemt het bodemleven af, wat onder andere de opslag van koolstof in de bodem beïnvloedt. Bacteriën en schimmels in de bodem spelen een belangrijke rol bij het vasthouden van koolstof. Door de droogte wordt deze 'koolstofput' steeds kleiner. Een bijkomend effect van een lagere grondwaterstand is bodemdaling. Klei- en veengronden houden water vast als een spons. Wanneer dat water verdwijnt, krimpen deze gronden, met bodemdaling als gevolg.

Gevolgen voor planten

Op korte termijn kan droogte met mate een positief effect hebben op planten. Zo kunnen schadelijke ziekteverwekkers afnemen in tijden van droogte, terwijl de soorten schimmels die de planten helpen groeien relatief toenemen in aantal. Hierdoor kunnen ze in tijden van droogte toch genoeg water krijgen. Maar als de droogte aanhoudt, slaat dit effect om. Vooral bij langdurige droogte, verspreid over maanden of jaren, zorgt voor schade.

Bomen sluiten de huidmondjes op hun bladeren om waterverlies door verdamping te beperken, met als gevolg dat sommige bomen nu al bladeren verliezen. Uit een grootschalige analyse van onder andere Wageningen University bleek vorig jaar dat extreem droge zomers leiden tot een afname van zeldzame plantensoorten in natuurgebieden. Er zijn echter grote verschillen tussen planten: soorten met korte wortels ondervinden eerder schade dan soorten met diepere wortels die nog bij het grondwater kunnen. Ook zijn er specifieke soorten grassen en bomen die resistenter zijn dan andere. Natte heide en andere ecosystemen die afhankelijk zijn van vochtige omstandigheden blijken bijzonder kwetsbaar.

Gevolgen voor dieren en insecten

Droogte heeft ook grote gevolgen voor dieren, insecten en schimmels, die onderling afhankelijk zijn van elkaar. Insecten nemen in aantal af als planten minder voedsel bieden. Eén droog jaar kan al blijvende schade veroorzaken, maar opeenvolgende droge jaren versterken het effect. Na de droge jaren 2018–2020 werd een sterke afname waargenomen van onder meer vlinders, libellen, kikkers en padden, vooral door het tekort aan voedsel. Dit verlies lijkt onomkeerbaar. Hoewel vorig jaar nog nat begon, is daar dit jaar weinig van te merken. De extremen in het weer tussen jaren worden steeds groter.

Ook vogels hebben het zwaar. In het voorjaar meldde de Vogelbescherming al dat vogels moeite hadden met het vinden van voedsel door het droge weer. Een hoge grondwaterstand is cruciaal voor weide- en watervogels. Wanneer de bodem uitdroogt, trekken wormen dieper de grond in, waardoor ze onbereikbaar worden voor veel vogels. Dit voedseltekort is vooral problematisch tijdens het broedseizoen.

Droogte neemt toe door klimaatverandering

De verwachting is dat het aantal droge zomers in de toekomst alleen maar toeneemt. Door klimaatverandering worden de zomers in Nederland droger en de winters juist natter. Bovendien valt neerslag in de zomer steeds vaker in korte, hevige buien. Hierdoor kan het water minder goed in de bodem doordringen, en is het minder beschikbaar voor planten en dieren.

Oplossingen: wat kan jij doen?

Een eenvoudige manier om bij te dragen aan een veerkrachtigere natuur is door tegels in de tuin te vervangen door groen. Planten zorgen ervoor dat regenwater beter de bodem in kan trekken, waardoor piekafvoeren na hoosbuien worden beperkt en het grondwater wordt aangevuld. Daarnaast biedt een groene tuin meer voedsel en schuilplekken voor vogels, insecten en andere dieren. Planten verdampen bovendien water, wat zorgt voor natuurlijke verkoeling tijdens warme dagen. Zo helpt meer groen niet alleen tegen droogte, maar ook tegen hitte.