September 2023 bracht orkaan naar Middellandse Zee (deel 1)
Een tropische cycloon trof de centrale Middellandse Zee in de eerste week van september 2023. Cycloon Daniel groeide uit tot de dodelijkste storm in dit gebied ooit gemeten. Het is nu precies twee jaar geleden dat Daniel de landen Griekenland en Libië trof en daarom kijken we terug op de gebeurtenis en de wederopbouw. Dit eerste deel gaat over de meteorologische oorsprong van krachtige Mediterrane stormen als Daniel, welke niet zomaar lagedrukgebieden zijn.Mediterrane orkaan
Storm Daniel werd geclassificeerd als een Mediterrane orkaan, ook wel afgekort tot medicane of medikaan. Dit is een storm met orkaankracht die wordt waargenomen op de Middellandse Zee. Op de schaal van Beaufort staat windkracht 12 voor een orkaan en zijn de aanhoudende windsnelheden hoger dan 117 km/h. In Nederland is dit in de meetgeschiedenis maar één keer voorgekomen: op 7 september 1944 werd in Vlissingen een uur lang 12 Bft gemeten, waar wegens de oorlog amper wat over bekend is. In het Mediterrane gebied is het ook een vrij zeldzaam fenomeen en zijn er maar een paar medicanes geregistreerd sinds het begin van de metingen in 1947, waarvan Daniel veruit de meeste gevolgen had.
Ontstaanswijze
Tropische cyclonen ontstaan vooral boven het westelijke en centrale deel van de Middellandse Zee, terwijl het ten oosten van Griekenland nauwelijks voorkomt. Het piekseizoen is de periode van september tot en met januari. In de zomermaanden is de activiteit het laagst omdat de lucht vaak droog en stabiel is. Na de zomer is het zeewater het warmst en kan koudere bovenlucht de regio bereiken, wat door het temperatuurverschil kan leiden tot veel stormactiviteit.
Een medicane ontwikkelt zich doorgaans in het westelijke of centrale gedeelte van de Middellandse Zee. Afbeelding aangepast van The Weather Channel.
Een medicane vereist lage windschering en atmosferische instabiliteit, veroorzaakt door de instroom van koude lucht. De meeste medicanes gaan gepaard met een trog hoog in de straalstroom die bewegingen in de luchtstromen geeft en convectie in gang zet. Opstijgende koele lucht zorgt voor het benodigde vocht voor wolkenvorming. De gelijktijdige aanwezigheid van warme lucht geeft energie aan stormsystemen. Een warm zeeoppervlak verwarm de daarboven gelegen lucht, waardoor het de vorming van medicanes kan versterken. De Mediterrane tropische cycloon heeft een warme kern en vormt vaak uit bestaande lagedrukgebieden met een koude kern.
Lucht- vs watertemperatuur
Anders dan bij een tropische orkaan, ligt de crux van de vorming van een medicane bij het verschil in luchttemperatuur en niet bij afwijkende zeewatertemperaturen. Voor een orkaan in bijvoorbeeld de tropische Atlantische Oceaan moet het oppervlaktewater warmer zijn dan 27°C, maar in de Middellandse Zee ligt de watertemperatuur vaak tussen de 15°C en 26°C. Ondanks deze relatief lage temperaturen is de vorming van vergelijkbare cyclonen mogelijk.
De binnenkomende koude lucht veroorzaakt barokliene instabiliteit, wat betekent dat de atmosfeer onstabiel wordt door temperatuurverschillen van de lucht over een bepaald oppervlak. In een onstabiele atmosfeer blijft de lucht stijgen zolang deze warmer is dan de omgeving, waardoor uiteindelijk condensatie zal plaatsvinden. Bij dit proces komt extra energie vrij in de vorm van latente warmte (faseovergang van waterdamp naar water). Dit is de belangrijkste bron van energie voor subtropische cyclonen. Tijdens de vorming van een medicane wordt vaak een grote afwijking in de luchttemperatuur opgemerkt, maar weinig afwijkingen in de temperatuur van het wateroppervlak van de Middellandse Zee.
Door het oog van de storm
Over het algemeen groeit een medicane tot een maximale radius van 70 tot 200 kilometer. Een systeem groter dan 400 kilometer breed is niet mogelijk vanwege het beperkte oppervlak van de Middellandse Zee. Tropische stormen die boven de oceaan vormen zijn een stuk groter en kunnen een diameter van honderden kilometers hebben.
Een medicane bestaat ongeveer 12 uur tot kleine week, maar vormt minder dan drie dagen lang een duidelijk (rond) oog. Dit oog is de rustige kern van de storm, waar omheen convectie en dus wolkenvorming plaatsvindt. In de kern zelf zijn er dalende luchtbewegingen. De roterende, brede wolkenbanden veroorzaken vaak hevige neerslag.
Cycloon Daniel
Het lagedrukgebied dat later uit zou groeien tot cycloon Daniel vormde boven de zee tussen de laars van Italië en Griekenland. Het kwam als een krachtige stormdepressie op 4 september aan land bij de Balkan en bracht veel regen. Enkele dagen later, op 8 september, groeide Daniel uit tot een medicane. Op 10 september bereikte de storm Libië en daar had het enorme gevolgen.
In deel 2, binnenkort gepubliceerd op de site, gaan we in op een meer gedetailleerd overzicht van de ontwikkeling en gevolgen van cycloon Daniel.
