Winter: waar praten we bij extreme vorst ook alweer over?

Begon het de afgelopen dagen met sneeuw, ijzel en ijsregen, sneeuwjachten, stuif- en driftsneeuw en sneeuwduinen, vanaf nu moeten we het ook hebben over ijsdagen, lichte vorst, matige vorst, strenge vorst en zeer strenge vorst. Daarbij komen onmiddellijk ook begrippen als vorstperiode en koudegolf om de hoek kijken Verder zijn ijs en ijsdikte weer nodig, gaan we kijken naar de kwaliteit van het schaatsijs, zoeken we naar wakken, windwakken, kistwerken, kwalsterijs, scheuren en barsten, en komen uiteindelijk ook de klûnplekken, de knelpunten, de rayonhoofden en… de Elfstedentocht aan bod. De Elfstedentocht? Ja, de Elfstedentocht. Want ook al heeft de organisatie al in een vroeg stadium aangegeven dat de Tocht der Tochten dit jaar door de Coronamaatregelen niet gereden kan en zal worden, toch is de discussie erover nu al in de media losgebarsten. En als het ijs het toe zou laten, ontstaat wel een heel lastige situatie. Wat ga je dan doen, na 24 jaar wachten en met de wetenschap dat het (gezien klimaatverandering) heel goed de laatste zou kunnen zijn?

Vorst slaat hard toe

De vorst slaat deze week hard toe in Nederland. Af en toe wordt de echte kou nog wat getemperd, door wolkenvelden die vanuit het noordoosten overtrekken en door sneeuwbuien die vanaf de Noordzee tot de Waddeneilanden en de noordrand van Nederland kunnen doordringen en daar plaatselijk veel sneeuw brengen. Maar zodra het in de nachten even opklaart en de wind valt wat weg, dan kunnen de temperaturen ver dalen. De lucht waarin we ons bevinden, laat erg lage temperaturen toe. De komende nacht krijgen we er waarschijnlijk al een voorproefje van.

Het vriest in Nederland licht bij temperaturen net onder nul tot -5 graden. Komt de temperatuur beneden -5 graden, dan spreken we van matige vorst. De grens van strenge vorst passeren we bij -10 graden en zodra het meer dan 15 graden vriest hebben we het over zeer strenge vorst. Elk van deze categorieën kan deze week aan bod komen.

Een dag waarop het even vriest, heet een vorstdag, een dag waarop het de hele dag vriest een ijsdag. Vriest het 5 dagen aan een stuk en komt het kwik op drie van die dagen in de nacht beneden -10 graden uit, dan mogen we van een koudegolf spreken; de evenknie van de hittegolf in de zomer. Zo’n koudegolf zou er heel goed van kunnen komen. De laatste keer dat we in Nederland een regionale koudegolf hadden, was in januari 2013. De laatste koudegolf stamt alweer van februari 2012. Dat was tevens de enige landelijke koudegolf in Nederland die we deze eeuw hebben gehad.

Vorstperiode

Een vorstperiode, deze week al, is heel waarschijnlijk. Die werkt zo. Blijft de gemiddelde temperatuur over de 24 van het etmaal uur onder nul (het mag een deel van die dag dus best boven nul zijn) dan telt dat gemiddelde als een score voor het koudegetal. Een dag met een gemiddelde temperatuur van -0,2 graden scoort dus 0,2 punten. Dit wordt ook wel een Hellmanndag genoemd, naar de bedenker van deze score. Op die manier hebben we deze winter inmiddels al 6,2 punten bij elkaar verzameld en deze week staan we tot gisteren op 4,1 punten. Om van een vorstperiode te kunnen spreken, hebben we vijf van zulke Hellmanndagen op rij nodig en moet het totaal van de scores tot 16 punten of meer oplopen. Dat lijkt deze week op basis van de verwachting een koud kunstje. Zo komt er dus van alles binnen handbereik, waar we de afgelopen jaren alleen maar van konden dromen.

Als we het over kou hebben, moeten we in een schaatsgek land als Nederland natuurlijk ook over ijs praten. Allereerst is de ijsdikte van belang. Nu al vormt zich op veel plaatsen het eerste ijs, geholpen door de al behoorlijk lage temperaturen en de sterke, koude wind die er is en de sneeuw die in het water is gevallen. Nu was dat water door de gematigde januarimaand met ook al enkele vorstprikjes toch al niet zo warm als eerder deze winter. Dus lijkt het met de ijsvorming behoorlijk snel te gaan.

IJspluim

Kijken we naar de ijspluim van het KNMI, die op basis van de verwachting een inschatting van de ijsgroei op stilstaand water met een diepte van 2 meter maakt, dan zien we op basis van de ijspluim van gisteren een ijsgroei van ongeveer 19 centimeter tot en met begin volgende week. De nieuwe zal wellicht iets minder scheutig zijn, omdat de onzekerheid in de verwachting voor begin volgende week ten opzichte van de vorige berekening een tikkeltje groter is geworden, maar toch.

En als laatste ga je de kwaliteit van het ijs beoordelen. Is het een mooie, gladde ijsvloer met van dat geweldige zwarte ijs, of zitten er ook barsten of scheuren in. Wakken of windwakken zijn natuurlijk uit den boze en kwalsterijs (ijs dat veel lucht en sneeuw bevat) wil je ook niet. Niet alleen is het minder sterk, maar het werkt op de schaatsen ook een beetje als schuurpapier. Het glijdt minder fijn. Op de grotere meren zijn kistwerken een uitdaging. Het zijn plekken waar het ijs omhoog komt en soms breekt. Voor schaatsers is het lastig zulke plekken te passeren. Soms schuift het ijs er ook een stukje uit elkaar, waardoor zich een brede scheur opent of zelfs een stukje met gewoon water.

Elfstedentocht

Zouden die verwachte 19 centimeter er later inderdaad komen, dan ligt er een magnifieke ijsvloer om op allerlei plaatsen te kunnen schaatsen. Normaal zou je dan ook aan toertochten gaan denken, maar die komen er deze winter niet vanwege de coronasituatie in Nederland, zo is eerder al aangegeven. Blijft over de Elfstedentocht. Hier is het goed om de vergelijking met de situatie in 2012 te maken, de laatste keer dat we er enigszins in de buurt kwamen, en die in 1997, toen de Elfstedentocht voor de laatste keer echt werd gehouden. Dat doen we in apart verhaal, later vandaag op deze site.