Meteotsunami in haven Lemmer

De sterkst bekende schommeling van de waterstand in de haven van Lemmer blijft nog altijd die van 11 juli 1984. Toen kwam het totaal van de (zeer snelle) verandering in het waterpeil op ongeveer anderhalve meter uit. Ook destijds was het een lijn met zware onweersbuien die de grote en snelle variatie in de waterstand veroorzaakte.

Jachten met kiel op de bodem

Toen het onweer vanuit het zuidwesten naderde daalde de waterstand in de buitenhaven eerst snel. Door het snel wegstromen van het water uit de buitenhaven, werden de deuren van de sluis naar de binnenhaven (waar het water normaal een halve meter lager staat dan buiten) open gezogen. Door heel snel de ebdeuren te sluiten, kon de sluiswachter grote schade voorkomen. Toch waren er in de binnenhaven al jachten met hun kiel op de bodem terechtgekomen en scheefgezakt, met de masten tegen elkaar aan.

Nog voor de sluisdeuren weer waren gesloten, kwam vanuit het IJsselmeer een golf water terug, de binnenhaven in. Deze golf zette de straat achter de sluis 15 centimeter onder water. Normaal ligt deze straat een halve meter boven het waterniveau. Het totaal van de daling en de stijging van het water kwam destijds op ongeveer anderhalve meter uit.

Een andere meteotsunami deed zich op 29 mei 2017 langs de Nederlandse westkust voor. De vloedgolf had toen een schommeling in de waterstand van ongeveer 2 meter tot gevolg. Op het strand van Rockanje, ten zuiden van de Eerste en Tweede Maasvlakte, richtte deze golf, die met een snelheid van 75 kilometer per uur langs de kust naar het noorden trok en dwars op het strand stond, grote schade aan. Een houten gebouwtje raakte zwaar beschadigd en van een terras van een strandtent moest het meubilair worden vernieuwd.

Snel bewegende onweersbuien

Meteotsunami’s kunnen ontstaan als een snel bewegend gebied met onweersbuien over een grote wateroppervlakte trekt. Een bekend fenomeen tijdens de passage van onweer is de zogenoemde onweersneus. Het is een schommeling in de luchtdruk, veroorzaakt door een snelle stijging van de lucht net voor de bui (leidend tot een daling van de luchtdruk) en de met de neerslag mee vallende lucht in de bui (die tot een stijging van de luchtdruk leidt). Onder uitzonderlijke omstandigheden kan zo’n onweersneus meer dan 5 hPa bedragen. In 1984 ging het op het IJsselmeer zelfs om een schommeling van 11 hPa!

De combinatie van die schommeling in de luchtdruk en de veranderingen van de windrichting rond de bui kan ertoe leiden dat zich voorafgaand aan de bui een lange golf vormt. Bewegen bui en golf in hetzelfde tempo, dan kan een meteotsunami ontstaan. En rolt zo’n meteotsunami een trechtervormige haven in, zoals Lemmer eigenlijk ook is, dan wordt het effect ervan verder versterkt. Meteotsunami’s treden op allerlei plaatsen ter wereld op en worden ook wel seiches of rissaga’s (Middellandse Zeegebied) genoemd.

Een erg zware rissaga kwam op 15 juni 2006 in de haven van het op Menorca gelegen plaatsje Ciutadella aan. Eerst daalde de waterstand er tot 4 meter beneden het normale niveau, om later tot een niveau van 3 meter boven normaal terug te stijgen. Dat alles in zeer korte tijd. Tijdens die Rissaga werd voor tientallen miljoenen aan schade aangericht.

Komen ze vaker voor?

In Nederland was het fenomeen lange tijd onbekend, totdat Weer.nl samen met oud assistent-havenmeester Jaap de Jong van de haven in Lemmer een onderzoek instelde naar de gebeurtenissen uit 1984. Inmiddels is bekend dat het IJsselmeer vaker door (kleinere) meteotsunami’s wordt getroffen. De meteotsunami van 29 mei 2017 was reden voor verder onderzoek om te zien of meteotsunami’s in de toekomst vaker zullen voorkomen. Een duidelijk signaal hiervoor hebben het KNMI en Deltares niet gevonden.

Niettemin gebeurde het afgelopen zondag (16 augustus) dus opnieuw. Wederom was een actieve lijn met onweer de veroorzaker. Voor de buien uit was de wind noordoostelijk en stond het water in de haven van Lemmer 20 centimeter lager dan normaal. Toen de buien met bijbehorende wind uit het zuidwesten (waarschijnlijk even windkracht 8 tot 9) en onweersneus (een piekje van 2,5 hPa) bij Lemmer aankwamen steeg het water snel met 61 centimeter. Om na de buien in iets meer dan een uur tijd met 97 centimeter te dalen. Het was dus een flinke schommeling.

Op metingen van Rijkswaterstaat is de schommeling van afgelopen zondagavond in Lemmer mooi terug te zien. Ook is goed te zien hoe het IJsselmeer nadien nog lange tijd als een soort van badkuip na bleef klotsen. Verder onthult de meting dat er ook op 14 augustus een veel kleinere havenschommeling is geweest in Lemmer. Ook toen was een buienlijn de oorzaak. Deze trok echter langzamer dan die van 16 augustus en was minder breed.

Met dank aan Jaap de Jong.